Getto

Heidemühle – dosłownie "młyn na wrzosowisku" – jedno z niewielu w Europie gett wiejskich, zlokalizowanym na terenie osiemnastu wsi gminy Kowale Pańskie (niem. Schulzendorf), które od centralnie położonej wsi nazwane zostało Czachulec. Obejmowało ono obszar 1711 ha, z którego wysiedlono Polaków. Jak podają źródła historyczne, powstało 20 października 1941 roku po likwidacji getta w Turku. Czachulec Stary położony był na jego zachodnim krańcu. Siedzibą władz getta był pobliski Czachulec Nowy – obecnie gmina Kawęczyn. Ze strony żydowskiej władzę sprawował Herszel Zimnawoda.Od jesieni 1941 roku do lipca 1942 roku, przez getto przeszło od 4000 do 6000 Żydów. Byli to w większości mieszkańcy powiatu tureckiego z miejscowości: Turek, Dobra, Uniejów, Brudzew, Władysławów, Tuliszków i Pęczniew. Pracowali głównie w warsztatach rzemieślniczych i na roli. Inne źródła podają, że już w październiku 1940 roku w lasach pod Czachulcem, gestapo (tajna policja państwowa) wymordowała około 700 Żydów (informacja nie potwierdzona).
Pierwsza deportacja Żydów z czachuleckiego getta rozpoczęła się w grudniu 1941 roku. Przewożono ich wozami do kościoła w Dobrej. Z relacji naocznych świadków wynika, że wielu z nich było w tak ciężkim stanie, że umierali w drodze, a następnie w kościele. Stąd wozy ich przywożące zajeżdżały od strony wejścia głównego, a następnie podjeżdżały do zakrystii, gdzie ładowano na nie zmarłych. Chowano ich na kirkucie położonym przy drodze do Warty. W sumie w tym czasie wywieziono do Dobrej około 1100 Żydów. Pozostałych przy życiu, już samochodami wywieziono 13 i 14 grudnia do obozu straceń w Chełmnie nad Nerem. 17 czerwca 1942 doszło do zbiorowej egzekucji Żydów. Na oczach społeczności polskiej powieszono 10 osób. Ustalono nazwiska 9 z nich. Byli to:
Mojsze Nucman z Turku,
Hamel Lewkowicz z Turku
Icek Ide Lijek z Uniejowa
Marian Jakubowicz z Uniejowa
Macher Podchlebnik Macher – Dobra,
Szymon Trzaskala z Dobrej
Gelbart z Tuliszkowa,
Klein z Koła
Fulkowski z Pęczniewa
Druga tura pacyfikacji getta, a zarazem jego likwidacji odbyła się 20 lipca 1942 roku. Około 190 Żydów wywieziono do getta łódzkiego. Kilkanaście osób rozstrzelano na miejscu. Wśród nich było 12 członków żydowskiej straży porządkowej, nieustalona liczba dzieci i starców. Wśród więźniów getta w Czachulcu były bardzo znaczące osobistości żydowskiej społeczności, rabini: Dow Ber Issachar z Dobrej, Pinchaus Weiss z Turku i Rabbi Lewental z Uniejowa. Dwoje Żydów (matka i syn) o nazwisku Bułka przeżyli getto i ukrywali się kilka miesięcy w lasach w okolicy Marcjanowa. Zadenuncjowani zostali schwytani i rozstrzelani pod Nowym Światem, przez policję konną z Tokar. Wiejskie getto w Czachulcu przeżyło prawdopodobnie 26 Żydów, natomiast etap dobrski jeden, który po wojnie zamieszkał w Wielkiej Brytanii.

,,Jeden ze świadków wspominał, że zamieszkujący Czachulec Stary rolnicy niemieccy sprzedawali Żydom wieprzowinę. Zeznanie to może szokować. Żydzi przecież nie jedzą wieprzowiny z powodów religijnych. Jednak musimy pamiętać, że głód tworzył nowe prawa. Najważniejsze z nich brzmiało: Przeżyć!” – pisze Paweł Janicki w artykule o getcie ,,Czachulec”, które w 1941 roku hitlerowcy zorganizowali na obszarze ponad 1 700 hektarów, na terenie obecnej gminy Kawęczyn. Funkcjonowało ono do 1942 roku.

Oddział "Groźnego"
Oddział powstał na przełomie maja i sierpnia 1945roku z inicjatywy Eugeniusza Kokolskiego Stanisława Budy, Jana Budy, Henryka Wysockiego w Łodzi. Wracający po akcji rozbrojenia posterunku MO we Władysławowie partyzanci podzielili się na 2 grupy jedna została w Miłaczewie druga na Czachulcu. Niestety zmęczeni partyzanci odpoczywający w Czachulcu nie zauważyli ostrzeżenia kolegów będących w Miłaczewie o nadchodzącym pościgu zostali zaskoczeni przez grupę KBW z Turku i grupę KBW z Konina w sumie 75 osób. Podczas walki zgineło dwóch partyzantów. Jeden z nich ranny popełnił samobójstwo. Wiele osób związanych z oddziałem zostało aresztowanych. Był to bardzo dotkliwy cios gdyż te okolice a zwłaszcza wsie Skarżyn, Miłaczew, Czachulec były bardzo często wykorzystywane jako baza dla oddziału, stamtąd pochodziło kilkujego członków. Miejscowi rolnicy pomagali w przemieszczaniu się oddziału swoimi wozami. 

Zamieścił Krzysztof Kowalski